Msze święte gregoriańskie wywodzą swoją nazwę od imienia papieża Grzegorza Wielkiego (540-604). Są związane z wydarzeniem, które miało miejsce z jego inspiracji. Grzegorz przed swoim wyborem na papieża był przełożonym założonego przez siebie w 575 roku klasztoru na wzgórzu Celio w Rzymie.
W IV Księdze Dialogów Grzegorz stwierdza, że ofiara Mszy św. pomaga osobom potrzebującym oczyszczenia po śmierci i jako przykład podaje doświadczenie z życia swojego klasztoru:
Po śmierci jednego z mnichów imieniem Justus, w jego celi znaleziono trzy złote monety, których posiadanie sprzeciwiało się regule życia zakonnego, przewidującej wspólne korzystanie z dóbr materialnych. Grzegorz, aby pomóc zmarłemu oczyścić się po śmierci z powyższego grzechu, polecił odprawienie za niego 30 Mszy św. – każdego dnia jednej. Po 30 dniach zmarły Justus ukazał się w nocy jednemu z braci, Kopiozjuszowi, mówiąc, że został uwolniony od wszelkiej kary. Kopiozjusz nic nie wiedział o odprawianych Mszach św. i gdy później ujawnił treść swojego widzenia, pozostali współbracia doszli do wniosku, że nastąpiło ono w 30 dniu, kiedy odprawiano Msze św. za Justusa. Uznano to za znak, że Msze św. odniosły oczekiwany skutek.
Pod wpływem autorytetu papieża Grzegorza zwyczaj odprawiania 30 Mszy św. za osobę zmarłą zyskiwał swoje miejsce w praktyce religijnej Kościoła.
Jeżeli chodzi o znaczenie Mszy greg. nie istnieje żadna oficjalna doktryna Kościoła związana z nimi. Powinny one być traktowane jako Msze św. za zmarłych. Zwyczaj ofiarowania Mszy św. za zmarłych jest tradycją przedgregoriańską, która została potwierdzona oficjalnie przez Sobór Trydencki jako najbardziej skuteczny sposób modlitwy za osoby, które potrzebują oczyszczenia po śmierci. Kościół jest przekonany o nieskończonej wartości Mszy św., wypływającej z zasług Chrystusa. Znaczenie to dotyczy nie tylko samych uczestników Mszy św., ale także osób lub spraw, w intencji których jest ona odprawiana przez kapłana. Zwyczaj odprawiania Mszy greg. znalazł swoje potwierdzenie przez Stolicę Apostolską dopiero w XIX w. i to wyłącznie jako pobożna praktyka wiernych, oparta na ich przeświadczeniu, które nie jest sprzeczne z nauką Kościoła. Podobnie jak pozostałe intencje mszalne ofiarowane za osoby zmarłe, są one prośbą o uwolnienie zmarłego od konsekwencji grzechu. Człowiek może zawsze prosić, ale tym, który wysłuchuje próśb jest Bóg. Ostateczną wartość podobnych Mszy św. zna tylko Bóg.
Istnieją także szczegółowe regulacje kościelne dotyczące Mszy greg.:
- Określają one liczbę Mszy św. na 30 odprawianych w trybie ciągłym dzień po dniu. Wyjątkami od tej reguły mogą być nieprzewidziane przeszkody, takie jak np. choroba kapłana. W takich wypadkach cykl Mszy greg. zachowuje wartość, jaką Kościół z nimi łączy. W wypadku podobnych przeszkód cały cykl przesuwa się o ilość dni, których brakuje do pełnej liczby 30.
- Ponadto określa się jednoznacznie, że Msze greg. mogą być odprawiane za jednego tylko zmarłego.
- Nie jest konieczne, aby Msze greg. były odprawiane przez tego samego kapłana lub w tym samym kościele.
- Ważna jest ciągłość dni.
- Dwie Msze greg. tego samego cyklu nie mogą zostać odprawione jednego dnia.
Msze gregoriańskie nie są obdarzone żadnymi odpustami. Praktyka ta opiera się tylko na przeświadczeniu wiernych o ich skuteczności.
Grzegorz Wielki był inicjatorem wielu dzieł, które otrzymały nazwę od jego imienia. Oprócz Mszy gregoriańskich jest to przede wszystkim chorał gregoriański (czyli śpiew monodyczny, do tekstu łacińskiego, o swobodnym rytmie i melodyce wokalnej), który dzięki temu papieżowi został rozpowszechniony w Kościele zachodnim. Innym rozpowszechnionym był też zwyczaj obchodzenia święta szkolnego. Dnia 12 marca (dzień św. Grzegorza) odbywał się tzw. karnawał żaków. Każdy żak, który rozpoczynał naukę, otrzymywał od kolegów imię – gregorianka.
